Ελευθερία και ισότητα

Σύστημα Ελευθερίας
Ηθικές και μεθοδολογικές προϋποθέσεις για μία νέα πολιτική θεωρία και πράξη
Νίκος Δήμου

Μιλήσαμε για ευτυχία και προκοπή του ανθρώπου. Σίγουρα αυτός είναι ο σκοπός μας. Πώς όμως ορίζεται το περιεχόμενο αυτών των εννοιών; Ο καθένας αλλιώς αντιλαμβάνεται την ευτυχία του.
Η λύση (κατάγεται από τους αρχαίους Έλληνες) είναι να δώσουμε αρνητικούς ορισμούς. Οι αρχαίοι δημιούργησαν την έννοια της αλυπίας. Την έλλειψης λύπης και κατ' επέκτασιν, πόνου, στέρησης, όχλησης κλπ. Ίσως να μην μπορούμε να συμφωνήσουμε για το τι είναι ευτυχία - συμφωνούμε όμως σίγουρα πως η (οποιαδήποτε) ευτυχία δεν είναι δυνατή αν πεινάς, κρυώνεις, υποφέρεις, καταπιέζεσαι, βασανίζεσαι. Αυτή είναι σίγουρα μία αντικειμενική έννοια της ευτυχίας. (Η άλλη - τι εμένα αρέσει - είναι υποκειμενική.)
Ε! λοιπόν - πιστεύω πως η πολιτική έχει σαν στόχο να πραγματοποιεί (στο δυνατό) την αντικειμενική ευτυχία (ή αλυπία.) Δηλαδή να αφαιρεί τα αρνητικά στοιχεία από τη ζωή του ανθρώπου - και να του δίνει έτσι τις προϋποθέσεις για να μπορεί μετά να βρει την δική του ατομική ευτυχία μόνος του.
Με άλλα λόγια στόχος (συγκεκριμένος) της πολιτικής δεν είναι να κάνει τους ανθρώπους ευτυχείς - αλλά λιγότερο δυστυχείς.
Αλλά αυτή, η αρνητική, "αντικειμενική", ευτυχία είναι η μία πλευρά της ελευθερίας. Ενώ η θετική, υποκειμενική, είναι η άλλη της πλευρά!
Η ελευθερία ορίζεται σαν "ελευθερία από" και "ελευθερία προς". Π. χ. :

Ελευθερία από
τη στέρηση
την εκμετάλλευση
την ανάγκη
την αδικία

και ελευθερία προς
την δημιουργία
την ολοκλήρωση του ατόμου κλπ.

Να λοιπόν που η ελευθερία δεν αποτελεί μόνο μεθοδολογική αρχή της πρότασης - αλλά και ηθική αρχή και στόχο. Φυσικά πάντα σαν σύνολο, σαν άθροισμα και των δύο πλευρών της - αρνητικής και θετικής.

Σίγουρα εδώ κάποιος θα ρωτήσει: και με την ισότητα τι γίνεται;
Έχουμε μάθει πως ελευθερία και ισότητα είναι οι πρώτες αξίες - ίσως μάλιστα η ισότητα να είναι σημαντικότερη από την ελευθερία. Την εγκαταλείπουμε; Την ξεχνάμε; Και στο νέο αυτό σύστημα θα βασιλεύει η ανισότητα;
Κατ αρχήν ας διευκρινίσω πως για μένα η ισότητα είναι πρωτεύουσα αλλά όχι πρωταρχική αξία - είναι παράγωγη. Εκπορεύεται από την δικαιοσύνη. Η δικαιοσύνη επιτάσσει την ισότητα - η μάλλον απεχθάνεται την ανισότητα. Η ισότητα αυτή καθ' αυτή δεν είναι αρετή. Δεν αυξάνει η αξία δύο ανθρώπων επειδή είναι ίσοι. Δεν γίνεται αυτόματα ευτυχέστερη μία κοινωνία αν όλα τα μέλη της εξισωθούν. (Είναι όμως δυστυχέστερη αν υπάρχουν έντονες ανισότητες - δηλαδή αδικίες.)
Βλέπω λοιπόν την ισότητα σαν παράγωγη αξία με αρνητικό χαρακτήρα (η έλλειψή της έχει μεγαλύτερη σημασία από την παρουσία της).
Στην προαιώνια διαμάχη για την ιεράρχηση των αξιών, δίνω σαφώς το προβάδισμα στην ελευθερία. Μάλιστα, την θεωρώ ως την μόνη αξία που μας χρειάζεται για την πολιτική πράξη. Όλες οι άλλες παράγονται και εκπορεύονται από αυτήν.

Θέμα μας η ελευθερία και η ισότητα. Ποιές ελευθερίες προστατεύονται στις σύγχρονες δημοκρατίες;
Τι είναι η ισότητα; Συμφωνούμε με την άποψη του συγγραφέα για  προβάδισμα της ελευθερίας;

Ορίζοντας το δίκαιο. Κοινωνικό συμβόλαιο

Επιτέλους μαζί! Διακοπές, comenius, όλα μαζί μας αποσυντόνισαν λίγο, αλλά ας προσπαθήσουμε να ολοκληρώσουμε την αναφορά μας στην πολιτική φιλοσοφία με το εξαιρετικά επίκαιρο θέμα του κοινωνικού συμβολαίου. Με μια αναζήτηση στο διαδίκτυο αντιλαμβανόμαστε πως ο όρος αξιοποιείται ευρύτατα στην πολιτική επικαιρότητα των ημερών μας, λίγες ημέρες πριν τις εκλογές.

(http://www.thebest.gr/news/index/viewStory/123710, http://www.athina984.gr/node/186704)

Α. Ζαν Ζακ Ρουσώ

Ο άνθρωπος στη φύση του ήταν ένα ευγενικό ον μέσα στην αγριότητά του (Rousseau, 1754). Οι μοναδικές επιδιώξεις του ήταν η αυτοσυντήρησή του μέσω της εκπλήρωσης των βασικών φυσικών αναγκών του. Πάντοτε όμως είχε κάτι το οποίο τον έκανε διαφορετικό από όλα τα άλλα είδη της φύσης: τη δυνατότητα της ελεύθερης επιλογής. Αυτή η δυνατότητα ήταν που τον έβγαλε έξω από τη φυσική του κατάσταση. Επιπλέον, κύριος παράγοντας ο οποίος τον ώθησε στη συγκρότηση κοινωνιών είναι κυρίως η θέληση να δημιουργήσει ένα «ηθικό εγώ» μέσα από την αντιμετώπιση των άλλων προς το πρόσωπό του. Αυτό βέβαια περιλαμβάνει αρκετά πράγματα, όπως η τάση για ανταγωνισμό, η σύγκριση με τους άλλους, η δημιουργία εχθροτήτων και η λαχτάρα για δύναμη. Όλα αυτά σύμφωνα με τον Rousseau αποτελούν συστατικά στοιχεία εκείνου που ονομάζεται οργανωμένη κοινωνία και εκ των πραγμάτων σημαίνουν την έξοδο του ανθρώπου από την κατάσταση της φύσης

Από τη στιγμή λοιπόν που άνθρωπος συγκροτεί κοινωνίες, οφείλει να διασφαλίσει την ευτυχία και την ευημερία του. Αυτό γίνεται μέσω της θέσπισης του Κοινωνικού Συμβολαίου, μια πράξη υπέρτατης δέσμευσης ευθύνης απέναντι στο κοινό καλό (Rousseau, 1762). Η διασφάλιση της κοινωνικής τάξης αποτελεί τη βάση του δικαίου. Το δίκαιο στις οργανωμένες κοινωνίες δεν διασφαλίζεται από τη φύση, αλλά είναι προϊόν σύμβασης. Η σύμβαση αυτή, ενώ αποτελεί ισχυρή δέσμευση και υπέρτατο συμβόλαιο, εντούτοις στοχεύει στη διασφάλιση της ελευθερίας του κάθε πολίτη, καθώς ο πολίτης δεν δεσμεύεται απέναντι σε κάποιον άλλο, αλλά απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό, υπό το πρίσμα της διαλεκτικής σχέσης που οφείλει να αναπτύξει με τη διασφάλιση του Γενικού καλού ολόκληρης της κοινωνίας.

Β. Χομπς

Ο άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση, υποστηρίζει ο φιλόσοφος, αλλά είναι εκ φύσεως εγωιστής και ηδονιστής. Το ότι τα ανθρώπινα κίνητρα σχηματίζονται εκ φύσεως από προσωπικό συμφέρον, θα μπορούσε να έχει καταστροφικές συνέπειες. Ανεξέλεγκτοι οι άνθρωποι, και καθοδηγούμενοι από την εσωτερική δυναμική, το πιθανότατο είναι πως θα αλληλοκαταστραφούν. Για να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη, ο Χομπς δημιουργεί κάποιο τέχνασμα, τον Λεβιάθαν, το Κράτος είτε με τη μορφή της απόλυτης μοναρχίας είτε της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Το σημαντικό στοιχείο είναι ότι αυτό το Κράτος έχει το μονοπώλιο της βίας και της απόλυτης εξουσίας. Ως ανταπόδοση προς τον άνθρωπο το Κράτος ασκεί αυτήν την απόλυτη εξουσία μόνον υπέρ της διατήρησης της κοινωνικής ειρήνης:

«Ιδού, λοιπόν, η γένεση εκείνου του μεγάλου Λεβιάθαν, ή μάλλον (για να μιλήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό) εκείνου του θνητού θεού, στον οποίο οφείλουμε, ύστερα από τον αθάνατο θεό, την ειρήνη και την διαφέντεψή μας» 

.Ο Λεβιάθαν λοιπόν αναλαμβάνει την προστασία των πολιτών από εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες, μέσω του στρατού και της αστυνομίας. Άλλο σημαντικό καθήκον είναι επίσης η προστασία των πολιτών από τον ίδιο τον Λεβιάθαν. Από αυτήν την ιδέα πηγάζει το Σύνταγμα ως αυτοπεριορισμός της εξουσίας.
Ο Χομπς με την θεωρία αυτή λοιπόν αρνείται το δικαίωμα επανάστασης εναντίον του κοινωνικού συμβολαίου (έννοια η οποία θα ονομαστεί έτσι αργότερα από τον Λοκ). Όταν όμως ο Λεβιάθαν δεν φροντίζει πια για την ειρήνη και άμυνα των πολιτών, τότε το συμβόλαιο ακυρώνεται και το κράτος μπορεί να διαλυθεί. Οι άνθρωποι γυρίζουν στον φυσικό νόμο, έως ότου γίνει κάποιο νέο συμβόλαιο

Αντιθέτως με την περίπτωση του Hobbes, η ιδέα του Κοινωνικού Συμβολαίου στη φιλοσοφία του Locke πλησιάζει αρκετά στη νοοτροπία του Rousseau (Locke, 1689). Τα χρόνια που ακολούθησαν τον στοχασμό του Rousseau, ανέδειξαν και άλλες θεωρίες Κοινωνικών Συμβολαίων. Ο Proudhon υποστήριξε ότι ο πολίτης δεν είναι δυνατό να συμβάλλεται με το κράτος αλλά αντιθέτως, η μοναδική δέσμευση που πρέπει να αναλάβει είναι απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό, κάνοντας έτσι ένα βήμα προς την θεωρία του αναρχισμού (Proudhon, 1851). Ύστεροι διανοητές κατά τον 20ο αιώνα οι οποίοι τεκμηρίωσαν τις θεωρίες τους περί Κοινωνικού Συμβολαίου είναι οι Rawls (Rawls, 1971) και Pettit (Pettit, 1997).