Απορίες και ενστάσεις 2

Ο ηθικός σχετικισμός και ο θάνατος του Ντάνιελ Περλ Του Judea Pearl *

- The Guardian




Παλαιότερα πίστευα ότι ο κόσμος χωριζόταν σε δύο κατηγορίες ανθρώπων: σε αυτούς που ήταν πολύ ανεκτικοί και σε αυτούς που αισθάνονταν ότι απειλούνται από τη διαφορετικότητα. Σκεφτόμουν ότι αν η πρώτη κατηγορία κυβερνούσε τον κόσμο, η Γη ίσως να ζούσε σε σχετική ειρήνη. Υπήρχε ωστόσο πρόβλημα στη θεωρία μου και το αντελήφθην με τον καλύτερο τρόπο όταν συζήτησα με έναν Πακιστανό φίλο μου, ο οποίος μου είπε ότι απεχθανόταν ανθρώπους όπως ο Τζορτζ Μπους, ο οποίος επιμένει να χωρίζει τον κόσμο σε «εμάς» και σε «αυτούς». Ο φίλος μου δεν συνειδητοποιούσε ότι ενέπιπτε κατ’ ευθείαν στην κατηγορία των ανθρώπων που απεχθανόταν.

Ανεκτικότητα υπό όρους;

Πρόκειται για την πολιτική εκδοχή του διάσημου παράδοξου, το οποίο διατύπωσε ο Μπέρτραντ Ράσελ. Οσο περισσότερο επιμένεις για την αναγκαιότητα της ανεκτικότητας, τόσο λιγότερο ανεκτικός γίνεσαι απέναντι στους ανθρώπους με τους οποίους διαφωνείς. Το ηθικό δίδαγμα είναι ότι δεν υπάρχει ανεκτικότητα με συγκεκριμένους όρους. Θα πρέπει κανείς να υποστηρίζει την ανεκτικότητα απέναντι σε συγκεκριμένες ιδεολογίες χωρις να κάνει υποχωρήσεις ως προς τις ηθικές αξίες οι οποίες συνδέονται με την ανεκτικότητα. Αυτή η διατύπωση με φέρνει στον γιο μου. Χάρη στην ταινία «A Mighty Heart», του Μάικλ Γουίντερμποτομ, με πρωταγωνίστρια την Αντζελίνα Τζολί, και η οποία βγαίνει στις κινηματογραφικές αίθουσες της Βρετανίας αυτή την εβδομάδα, η ιστορία και η κληρονομιά που μας άφησε ο Ντάνι, επανέρχεται στο προσκήνιο. Καμιά ταινία ασφαλώς δεν μπορεί να αποτυπώσει τον συνδυασμό του χιούμορ και της ακεραιότητας, το κράμα ευγένειας και αποφασιστικότητας που διέκριναν τον Ντάνι, γνωρίσματα για τα οποία τόσοι τον θαύμαζαν. Παρ’ όλα αυτά, ψήγματα αυτών των γνωρισμάτων είναι εμφανή στην ταινία και είμαι βέβαιος ότι όσοι την παρακολουθήσουν θα εμπνευστούν από αυτά. Ταυτόχρονα, όμως, ανησυχώ γιατί η ταινία πέφτει στην παγίδα που ο Μπέρτραντ Ράσελ θα αναγνώριζε. Το παράδοξο της ηθικής αντιστοιχίας, το να προσπαθεί κανείς να προεκτείνει τη λογική της ανεκτικότητας, ένα βήμα πιο πέρα. Διακρίνει κανείς ίχνη αυτής της λογικής στη σύγκριση που επιχειρείται στην ταινία ανάμεσα στην απαγωγή του Ντάνι και το Γκουαντάναμο (η ταινία αρχίζει με σκηνές από τη φυλακή στην Κούβα) και τα μέλη της Αλ Κάιντα και τους πράκτορες της CIA. Διακρίνονται επίσης και στα σχόλια του Μάικλ Γουίντερμποτομ, του σκηνοθέτη της ταινίας, ο οποίος έγραψε στην αμερικανική εφημερίδα The Washington Post ότι αυτή η ταινία και η προηγούμενή του, «The Road to Guanta-namo», μοιάζουν πολύ. «Υπάρχουν εξτρεμιστές και στις δύο πλευρές που θέλουν να κλιμακώσουν τη βία, εξαιτίας της οποίας εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι έχουν πεθάνει».

 Γενικεύσεις και συγκρίσεις

Η σύγκριση ανάμεσα στη δολοφονία του Ντάνι και τη φυλάκιση υπόπτων στο Γκουαντάναμο είναι ακριβώς αυτό που ήθελαν οι δολοφόνοι του, κάτι το οποίο εξέφρασαν τόσο στα e-mail τους όσο και στο βίντεο με τη δολοφονία του. Πράγματι, στην αβάν–πρεμιέρ της ταινίας στο Λος Αντζελες, ένας εκπρόσωπος του Συμβουλίου Αμερικανο-ισλαμικών Σχέσεων είπε: «θα πρέπει να τελειώνουμε με την κουλτούρα των βασανιστηρίων, των βομβαρδισμών, της κατοχής και της βίας. Αυτό είναι το μήνυμα που πρέπει να πάρουμε από την ταινία». Και όμως το μήνυμα που αυτοί οι εξεγερμένοι νεαροί λαμβάνουν από αυτή τη γενίκευση είναι προβλέψιμο: όλες οι μορφές της βίας είναι εξίσου κακές. Συνεπώς όσο συνεχίζεται μια μορφή βίας, οι άλλες δεν θα πρέπει να αποκλείονται. Αυτή ακριβώς είναι η λογική του Μοχάμεντ Σαντίκ Χαν, ενός από τους βομβιστές αυτοκτονίας στις τρομοκρατικές επιθέσεις το καλοκαίρι του 2005, στο Λονδίνο, στο βίντεο που είχε ετοιμάσει. «Η δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνησή σας», έλεγε στους Βρετανούς συμπατριώτες του, «εξακολουθεί να διαπράττει φρικαλεότητες κατά του λαού μου... Δεν θα σταματήσουμε».

Ο θάνατος του σχετικισμού

Η τραγωδία του Ντάνι ζητεί να δοθεί τέλος σε αυτή τη λογική. Δεν μπορεί να υπάρξει σύγκριση ανάμεσα σε αυτούς που επαίρονται επειδή σκότωσαν έναν άοπλο δημοσιογράφο, και σε εκείνους που ορκίζονται για να μην ξανασυμβούν τέτοιες τραγωδίες. Ο ηθικός σχετικισμός πέθανε μαζί με τον Ντάνιελ Περλ, στο Καράτσι στις 31 Ιανουρίου 2002. Ο γιος μου είχε το κουράγιο να εξετάζει όλες τις πλευρές. Ηξερε να ακούει τους άλλους και ήταν εξαίρετος στο να κάνει διάλογο μαζί τους. Είχε επίσης αρχές και γραμμές τις οποίες δεν ξεπερνούσε. Ηταν ανεκτικός αλλά όχι με απερίσκεπτο τρόπο. Ελπίζω οι θεατές της ταινίας με τίτλο «A Mighty Heart» να το θυμούνται αυτό.

 Η τελευταία έρευνα στο Πακιστάν

Ο Ντάνιελ Περλ ήταν Αμερικανός δημοσιογράφος ο οποίος, σε ηλικία 39 ετών, απήχθη και δολοφονήθηκε από φανατικούς ισλαμιστές στο Πακιστάν το 2002. Γόνος πανεπιστημιακών, ο Περλ σπούδασε δημοσιογραφία στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ και εργαζόταν για την αμερικανική εφημερίδα The Wall Street Journal. Στις 23 Ιανουαρίου 2002, ο Περλ, ο οποίος ερευνούσε την υπόθεση του Ρίτσαρντ Ριντ, του «βομβιστή με το παπούτσι», και τις πιθανές σχέσεις μεταξύ της Αλ Κάιντα και των πακιστανικών μυστικών υπηρεσιών, κατευθυνόταν σε εστιατόριο στο Καράτσι, με σκοπό να συναντήσει τον σεΐχη Μουμπάρακ Αλι Γκιλάνι. Καθ’ οδόν προς το εστιατόριο, ο Περλ απήχθη από ομάδα ισλαμιστών. Εννέα ημέρες αργότερα, οι απαγωγείς του αποκεφάλισαν τον «Εβραίο κατάσκοπο δημοσιογράφο», όπως τον χαρακτήρισαν, και διένειμαν στο Διαδίκυτο βίντεο με το ακρωτηριασμένο σώμα του Περλ. Ενα μήνα αργότερα, ο Αχμέντ Ομάρ Σαέντ συνελήφθη από τις πακιστανικές αρχές ως εγκέφαλος της απαγωγής και καταδικάστηκε σε θάνατο. Τον Μάρτιο του 2007, ο Χαλίντ Μοχάμεντ, κρατούμενος για τρομοκρατία στο Γκουαντάναμο ομολόγησε ότι αυτός αποκεφάλισε τον Περλ. Η ιστορία του Ντάνιελ Περλ ενέπνευσε συγγραφείς όπως τον Γάλλο Μπερνάρ Ανρί Λεβί και σκηνοθέτες όπως τον Βρετανό Μάικλ Γουιντερμπότομ. Ο Ντάνιελ Περλ ήταν παντρεμένος με τη Γαλλίδα δημοσιογράφο Μαριάν βαν Νεγενόφ και ο γιος τους Ανταμ Ντάνιελ γεννήθηκε τρεις μήνες μετά τη δολοφονία του πατερα του.

* O Judea Pearl είναι ο πατέρας του Ντάνιελ Περλ και πρόεδρος του ιδρύματος που φέρει το όνομά του.


Ο ηθικός σχετικισμός είναι μια αλήθεια ή υπάρχει ένα κοινό αξιακό υπόβαθρο το οποίο θα μπορούσε να μας καθοδηγεί;